Illusie van hersenonderzoek
Prof.dr.André Aleman tegen het materialistische mensbeeld
Professor Swaab en dokter Van Lommel hebben de discussie over of we wel of niet ons brein zijn, flink aangezwengeld. Ze verdelen het nationale bewustzijn in voors en tegens. Maar er is een tussenweg: prof. Aleman vertolkt een alternatief geluid.
Door Ewald Wagenaar
‘Harde’ wetenschap versus ‘softe’ spirituelen en religieuzen. Daartoe lijkt de breindiscussie te zijn afgezakt. Zelfs Douwe Draaisma tikte beide kemphanen op de vingers (zie kader). Praten over het brein is hot. Nieuwe boeken, programma’s op tv bewijzen dat. Reden: de mens wil weten wie hij of zij is. Nu de religie geen antwoorden meer lijkt te hebben die aanspreken, wordt gezocht bij de wetenschap. En ja, nieuwe scantechnieken, mooie plaatjes, fascinerende onderzoeken: het publiek krijgt er niet genoeg van.
Een ander geluid in de discussie komt van professor André Aleman. Hij publiceerde een boek hierover. Aleman (36) is hoogleraar psychologie en neurowetenschappen aan de Rijksuniversiteit in Groningen. Zijn proefschrift ging over hallucinaties bij schizofreniepatiënten. Een onderwerp waarnaar hij nog steeds onderzoek doet.
Hij vindt dat dr. Swaab de psyche ten onrechte reduceert tot een biologisch proces. ‘We zijn meer dan dat. Net zoals een stoel meer dan een houten voorwerp is. Natuurkundige wetenschap gaat uit van meetbaarheid, controleerbaarheid, herhaalbaarheid. De fysieke werkelijkheid staat centraal. Maar metafysica gaat daar bovenuit. Ik geloof dat dit niveau bestaat en dat deze niet is te meten. De ziel is onmeetbaar. Er is wel kennis over, maar die bevindt zich buiten het wetenschappelijke domein. Er is een relatie tussen ziel en hersenactiviteit, het lichaam. Maar het is complex.’
‘Zijn wij ons brein? Stel je bent liefhebber van antiek en je hebt net een bijzondere en kostbare antieke stoel aangeschaft. Als iemand dan opmerkt: ‘Het is maar een stuk hout’, dan zal je het daar ongetwijfeld niet mee eens zijn. De bewuste persoon reduceert de bijzondere stoel namelijk louter tot de materie waarvan hij is gemaakt en heeft geen oog voor andere betekenisniveaus, zoals kunst en cultuur, of de economische waarde. Op dezelfde wijze heeft de menselijke geest alles te maken met de activiteit van het brein, zonder twijfel. Maar te zeggen ‘wij zijn ons brein’ beperkt zich tot de biologische kant van de menselijke geest, en heeft geen oog voor de psychologische, sociologische en spirituele kant ervan, die de mens juist uniek maken’, zei Aleman onlangs op een symposium. ‘Van Lommel koppelt de ziel los van het lichaam en stelt dat de ziel een lichaam heeft. Maar hiervoor zijn geen wetenschappelijke bewijzen. De neurowetenschap heeft wel bewezen dat het lichaam de geest kan beïnvloeden. Tal van proeven zijn gedaan waarbij hersendelen werden geprikkeld die dan bij de proefpersonen bijzondere gewaarwordingen opleverden.’
Na de dood
Aleman is van gereformeerde huize. En is privé dus religieus betrokken. ‘Als christen geloof ik dat de ziel blijft voortbestaan na de dood. Er is dus een bewustzijn dat in relatie staat tot God. Dat is niet de psyche, die is gekoppeld aan het lichaam. De spirituele dimensie van het bewustzijn gaat over betekenisverlening. ‘Geest en materie hebben invloed op elkaar. Neem nu psychotherapie. De gesprekken zorgen dat er een verandering in de psyche van de cliënt komt. Dat effect is te vergelijken met dat van pillen, psychofarmaca. De geest heeft invloed op de materie. Swaab zet een cirkelredenering op. Hij noemt het effect van de gesprekken met de psychotherapeut een verandering in het neurologische systeem van de cliënt die daardoor zich psychisch anders voelt. Voor Swaab is bewustzijn gewoon een hersenactiviteit. Maar hij ontkent eenvoudig het vraagstuk van de geest. Vergelijk het met wijn. Hoe herkent een wijnkenner een goeie wijn? Niet alleen door de juiste chemische samenstelling. Daarmee kan je de kwaliteit niet afdoende beschrijven.’
Aleman is het met velen eens dat het materialistische wereld- en mensbeeld van Swaab niet de verschijnselen voldoende kan verklaren. Liefde tussen mensen, een gistende hormoonsoep? Aleman: ‘Er zijn diverse niveaus in het bestaan. En er zijn veel biologische processen. Maar daarmee kun je niet alles verklaren. De psyche is niet reduceerbaar tot het functioneren van cellen. Ook het begrip ‘vrije wil’ komt in een lastig licht te staan als ieder mens immers toch maar een optelsom is van fysieke processen. Het onderzoek naar de vrije wil laat zien dat mensen al vóór ze het zelf door hebben, in hun hersenen bepaalde besluiten nemen. Of wat moeten we met onbewuste invloeden, zoals voor- en afkeuren, racisme en tal van psychologische verschijnselen?’
Wijsheid
Dit uit de mond horen van een wetenschapper uit de ‘harde’ medische hoek, is opmerkelijk. Vanuit zijn disciplines psychologie en neurowetenschap is Aleman geïnteresseerd in het bewustzijn. ‘Het bestaan van bewustzijn is eigenlijk al een bewijs tégen het reductionistische wereldbeeld van Swaab. Dat we onszelf willen leren kennen. Dat we wijsheid zoeken. Dat we het totaal van invloeden onderzoeken. Dat we ons bewustzijn kunnen richten. Dat ontstijgt de waarde van de materie waaruit het lichaam is opgebouwd.’
Aleman wijst graag naar baanbrekende onderzoeken. Toch kan hij veel ‘claims’ ontkrachten. Zo wordt in de discussie nogal eens een onderzoek aangehaald waarbij jongeren popmuziek kregen te horen terwijl hun hersens werken gescand. Het bleek dat bij muzieknummers van grote hits het beloningsgebied in de hersenen oplichtte als de proefjongere dat kreeg te horen in de scan. ‘Nu kunnen we ook bij nieuwe muziek gaan voorspellen hoe groot de kans is dat het een hit wordt’, zeiden de onderzoekers. Aleman: ‘Maar dat onderzoek klopte niet. Ze lieten alleen oude hits horen die de jongeren al kenden. Zo waren er meer punten waarop het onderzoek gewoon niet deugde en dus de conclusies dat hersenen zelfs de muziekkeuze konden verklaren, ongefundeerd was.’
Stemmen
Het kan een mens cynisch maken: al die psychotische en schizoïde mensen die Aleman bestudeert. Maar hem fascineert het. Zo weet hij dat een hoog dopaminegehalte het horen van ‘stemmen’ lijkt te bevorderen. ‘Dat gehalte heeft effect op de waarneming, sterker het maakt dat je iets hoort dat anderen niet horen. Dat lijkt nogal op wat mediums ervaren. Swaab zegt simpel dat als je je hersens overprikkelt, je dan dingen gaat horen of zien die er niet zijn. Maar dat biedt weinig ruimte voor de geestelijke werkelijkheid die veel mensen ervaren. Ik ga daarom onderzoek doen naar monniken, of beter naar mediterende monniken. Met name naar eenheidservaringen.’
Kun je godsdienstige ervaringen aanwijzen in de hersenen? Aleman: ‘De gegevens hiervoor komen uit onderzoek met neurologische patiënten die een sterke toename van godsdienstige ervaringen hadden tijdens epileptische activiteit in de hersenen of na beschadiging van hersenweefsel door een tumor of een bloeding. Andere gegevens komen uit onderzoek met gezonde mensen waarbij een hersenscan gemaakt werd terwijl zij aan een godsdienstige ervaring dachten. Hoewel de resultaten lang niet altijd overeenkomen, zijn er wel gebieden die steeds naar voren komen, met name gebieden die betrokken zijn bij zelfbewustzijn, emoties, de controle van gedrag en lichamelijke sensaties. Bij mystiek getinte ervaringen voelen mensen vaak de grenzen van het zelf ten opzichte van de omringende wereld of natuur wegvallen, en daarbij is verminderde activiteit van de pariëtale hersenkwab, zetel van het ruimtelijke bewustzijn, waargenomen. Kortom, er zijn hersengebieden die betrokken zijn bij godsdienstige ervaringen, hoewel deze gebieden ook betrokken kunnen zijn bij andere psychologische processen, zoals zelfbewustzijn en het omgaan met emoties. Die elementen kunnen onderdeel zijn van een godsdienstige ervaring. Het is een groot wonder en ook een raadsel hoe ons bewustzijn voorkomt uit de 100 miljard cellen van de hersenen. Ik doe graag recht aan de eenheid van lichaam en geest en hou tegelijkertijd vast dat het menselijke bewustzijn het materiële overstijgt.’
Ruzie ‘Grote Drie’
Douwe Draaisma bekritiseert de boeken van Dick Swaab en Pim van Lommel. Eerst uitte neuroloog Dick Swaab felle kritiek op het werk van cardioloog Pim van Lommel (‘Eindeloos bewustzijn’, 2007). Van Lommels boek over bijna-doodervaringen zou ‘spiritueel en vaak antiwetenschappelijk’ zijn. Draaisma deelt die kritiek, maar plaatst Swaabs boek tot diens ongenoegen ook in die categorie. Volgens Draaisma pretenderen beide auteurs ten onrechte dat ze ook buiten hun medische vakgebieden deskundige uitspraken kunnen doen. Zo verklaart hij de neiging van de medici om hun eigen geleerdheid iets te ruim te nemen uit de ervaring van hun beroepspraktijk. Artsen zijn immers ‘hun loopbaan lang een kop groter’ in het contact met hun patiënten, want ‘een ziek mens krimpt een paar maatjes’. Een andere factor die leidt tot zelfoverschatting, is volgens Draaisma het comfortabele emeritaat van beide heren, dat vrij gefilosofeer in de hand werkt.
Bron: Trouw.
