7 criteria voor betekenisvolle spiritualiteit op een rij

Bestaat er zoiets als zinvolle spiritualiteit? Hoe kun je de religie van de Open Hand onderscheiden? Rinus van Warven is religiewetenschapper. Hij zet voor ons een aantal criteria op een rij waaraan betekenisvolle spiritualiteit en religiositeit moet voldoen.  Niet alleen na het recente geweld in de VS ineens relevante vragen…

Dichter-theoloog Hans Bouma zegt het heel duidelijk: “In handen van goede mensen is het vermogen tot religie een van de mooiste geschenken van de Eeuwige aan de mens. In de handen van domme mensen is religie het gevaarlijkste wat er is op aarde.” Ook filosoof Frederic Lenoir windt er geen doekjes om als het gaat om betekenisvolle spiritualiteit. “Er zijn twee soorten religies: die van de Open Hand en die van de Gebalde Vuist’. En voor het woord religie, mag je ook woorden als godsdienst en spiritualiteit invullen. Met een Open Hand kun je strelen, aaien en begroeten, met een Gebalde Vuist alleen maar meppen. Charlottesville maakt het kwaad van de Religie van de Gebalde Vuist zichtbaar.

1. De religie van de Open Hand kiest voor het leven

De beroemde oerwouddokter Albert Schweitzer, die aan het begin van de vorige eeuw al beweerde dat het westerse denken, de westerse filosofie failliet was omdat ze niet radicaal koos voor het Leven als het belangrijkste criterium voor zinvol denken, betekenisvolle filosofie en humane religiositeit. Schweitzer had een punt. Geloven (religie, zingeving, godsdienst, spiritualiteit) kwam bij hem neer op gepraktiseerde eerbied voor het leven. Religiositeit heeft voor Schweitzer alleen zin als er radicale keuzes gemaakt worden voor alle vormen van leven: mensen, planten, dieren. Kortom: betekenisvolle spiritualiteit kiest voor een leefbare, duurzame aarde.

2. Zinvolle spiritualiteit is vooral praktisch

“Wat de vooruitgang van de mensheid en de ontwikkeling van kennis het meest in de weg staat,” aldus Lenoir, “is niet het geloof of het gebrek daaraan, maar dogmatische zekerheid, van welke aard dan ook.” In die visie van Lenoir leidt dogmatische zekerheid die altijd tot de afwijzing van de ander. En het dogma sluit vaak de ogen voor de praktijk van het leven. Hindoe-pandit Suren Mahabali heeft met een paar zinnen eens verwoord dat dat nou net datgene is wat veel religies doen: hun ogen sluiten voor de praktijk. “Ik heb dorst en U geeft me een briefje met daarop de letters W-A-T-E-R. Maar dat is niet wat ik u vraag!” In het bijbelboek Mattheus zegt Jezus: “Want ik had honger en jullie gaven mij te eten, ik had dorst en jullie gaven mij te drinken. Ik was een vreemdeling, en jullie namen mij op, ik was naakt, en jullie kleedden mij. Ik was ziek en jullie bezochten mij, ik zat gevangen en jullie kwamen naar mij toe”

3. Religie zet je aan om op zoek te gaan naar je levensmissie

Geert Kimpen, de schrijver van de boeken “De Kabbalist” en “De geheime Newton”, verwoordt in een interview zo mooi wat de essentie van zinvolle en betekenisvolle religiositeit is .”Het begint”, zegt Kimpen, “in de donkere nacht van de ziel. De grote levensvragen komen op in je hoofd. Wie ben je werkelijk? Wat doe je hier op deze planeet, wat is jouw taak, wat is de zin van je leven, waarom doe je de dingen die je doet en klopt dat met wat je aan het doen bent op dit moment? Dan blijkt heel veel van waar je altijd in geloofd hebt heel relatief te zijn en eigenlijk geen waarde meer te hebben. En dan klopt de ziel aan de deur met de vraag waarvoor je nu werkelijk hier bent.”

En we zijn hier op aarde om antwoord op die laatste vraag te geven. “Iedereen heeft een levensmissie, heeft een uniek talent dat niemand anders in deze wereld heeft,” aldus Kimpen. “Je karakter, je vaardigheden, je achtergrond, je geschiedenis, je toekomst, dat alles verwijst naar de missie die alleen jij kan volbrengen. Op een bepaald moment word je wakker geschud en dan is het de taak om die levensmissie tot volle bloei te gaan brengen. In de woorden van  Bram Vermeulen: we zijn hier allemaal gekomen om een steen te verleggen in een rivier op aarde.”

4. Religie stopt de mens, God of het goddelijke niet in een gevangenis

De waarschuwing tegen een verkeerd omgaan met godsdienst en religie is overigens geen duivelse aangelegenheid. Ze is afkomstig van de Eeuwige zelf. In het oudtestamentische bijbelboek Kronieken valt de volgende passage te lezen. Een waarschuwing aan alle tempelbouwers: “Toen ​David​ zijn intrek had genomen in het paleis, zei hij tegen de ​profeet​ ​Nathan: ‘Nu woon ik hier in een paleis van cederhout, terwijl de ​ark​ van het ​verbond​ met de heer in een ​tent​ staat’. Diezelfde nacht richtte God zich tot ​Nathan: ‘Zeg tegen mijn dienaar ​David: “Dit zegt de Heer: Jij zult voor mij geen ​huis​ bouwen om in te wonen. Nooit heb ik in een ​huis​ gewoond, vanaf de dag dat ik de Israëlieten uit Egypte heb geleid tot nu toe! In ​tent​ en ​tabernakel​ ging ik van de ene verblijfplaats naar de andere. Ik zeg je dat de Heer voor jou een ​huis​ zal bouwen:”

“Jij voor mij een huis bouwen,” zegt de Eeuwige tegen David ons. “Een tempel? Ben jij nou helemaal gek? Ik heb nooit in een huis gewoond en ga dat ook niet doen. Ik reis met mijn mensen mee in een tent of tabernakel. Elke keer als ze in het land van de angst terecht komen, waar ze ook zijn, zal ik bij ze zijn. En jij wilt mij opsluiten in een hut, in een gebouw, in een heiligdom, in een gevangenis. jij stopt mij niet in de gevangenis.”

5. Religie laat zich niet institutionaliseren

De mens is een ongeneeslijk religieus wezen, voortdurend op zoek naar zin- en betekenisgeving. Maar daar schuilt ook een gevaar in. Mensen kunnen kennelijk niet ophouden met hun zoektocht naar goddelijke waarheden. Want wie een goddelijke waarheid heeft ontdekt, kan deze onmiddellijk gebruiken om macht over anderen te krijgen. Adi Da Samray heeft zijn kritiek op het fenomeen religie eens schitterend verwoord in de titel van één van zijn boeken, die in het Nederlands neerkomt op: “Het wetenschappelijke bewijs voor het bestaan van God wordt binnenkort aangekondigd door Het Witte Huis”.

Johann Wolfgang von Goethe heeft een prachtig verhaal dat een bijzonder spanningsveld duidelijk maakt. De duivel loopt met een van zijn trawanten over straat. Voor zich zien ze een mens die diep gebukt gaat onder de last van het leven. “Wat zou die mens toch aan het doen zijn?”, vraagt de trawant aan zijn heer en meester. “Die mens is waarschijnlijk weer eens op zoek naar goddelijke waarheden die zijn speurtocht naar de zin van het bestaan kunnen verlichten,” zo legt de duivel uit. “Maar dat is helemaal niet gunstig voor u,” zegt de trawant op zijn beurt, “want elke keer als die mens een goddelijke waarheid vindt, raakt u weer een beetje van uw macht kwijt.” “Ach,” zo vervolgt de duivel, “ik ken dat spelletje allang. Ik ben die mensen altijd weer voor. Elke keer als de mens een goddelijke waarheid vindt, bouw ik er gewoon een instituut om heen.”

6. Spiritualiteit gaat niet alleen over jezelf, maar heeft oog voor het geheel

In het verre Oosten, in India, hebben ze een prachtig woord voor het ontdekken van je speciale missie als mens op aarde. Daar heet die speciale missie (gift, gave) en het ontdekken daarvan yoog of yoga. De Indiase traditie kent de yoog van barmhartigheid, de yoog van mededogen, de yoog van liefde, van onbaatzuchtigheid. Yoga is in zijn oorspronkelijke betekenis heeft het over het ontdekken van je speciale gave. In de zin van het ontdekken wat je hier aan het doen bent en hoe je dat dan vervolgens ook moet doen. De taal van Jezus is de taal van het Oosten. Wat zegt Jezus bijvoorbeeld in de taal van het Oosten over zijn boodschap? “Kom naar mij, jullie die vermoeid zijn en onder lasten gebukt gaan, dan zal ik jullie rust geven. Neem mijn juk op je en leer van mij, want ik ben zachtmoedig en nederig van hart. Dan zullen jullie werkelijk rust vinden, want mijn juk is zacht en mijn last is licht. (Mattheüs 11:28-30).  Jezus zegt daar eigenlijk: de yoog, de yoga die ik jullie geef is zacht en mijn last is licht. Een heel mooie poëtische uitleg van het woord Evangelie. Het woord ‘evangelion’, het juk, de yoga van Jezus, damma of dharma, de goede boodschap, is datgene wat ieder wezen ondersteunt. Niet alleen mij, niet alleen de mens, het ondersteunt mens, dier, plant, mineraal, maar ook de samenleving als geheel,  het ondersteunt alles.

7 . Betekenisvolle spiritualiteit begint met de bereidheid om te leren

Het volgende citaat is een staaltje volwassen spiritualiteit van de Franse Verlichtingsfilosoof François-Marie Arouet, ook wel Voltaire geheten. “Op een dag,” zo schreef hij, ‘”zul je het subtiele verschil kennen tussen een hand vasthouden en een ziel ketenen. Dan leer je dat liefde niet betekent: leunen. En dat gezelschap niet betekent: veiligheid. Je ontdekt dat een kus geen contract is en een cadeau geen belofte. Je begint je nederlagen te accepteren met je hoofd omhoog en je ogen open. Je leert te vertrouwen op vandaag, omdat morgen te onzeker is voor plannen. Na een poos leer je dat zelfs zonneschijn je verbrandt als je er te veel van krijgt. Dan wordt het tijd je eigen tuin te beplanten en dan zorg je voor je eigen ziel en wacht je niet langer op de wonderen van buitenaf. En je leert en leert. En dat weet je, dat je het écht kunt volhouden en dat je écht sterk bent en dat je echt waarde hebt.”

Rinus van Warven is publicist, theoloog, uitgever van Van Warven Producties en docent aan de Academie voor Geesteswetenschappen.